AZƏRBAYCAN TİKMƏ VƏ PARÇALARININ ŞÖHRƏTİ

Çox qədim tarixə və zəngin bədii ənənələrə malik olan milli dekorativ-tətbiqi sənətimizdə parça və tikmənin davamlı olaraq inkişafı ilk növbədə Azərbaycan cəmiyyətinin zaman-zaman yenilənməsi ilə bağlı olmuşdur. Bununla belə, məkanımızda hansı iqtisadi-siyasi durumun mövcudluğundan asılı olmayaraq sənətkarlığın bu iki sahəsi incəsənətimizin aparıcı və qürurverici sahələrindən olmuşdur. Onun qədimlərdən başlayaraq dünyanın uzaq-yaxın ölkələrinə gedib çıxması da izsiz ötüşməyib və “El sənəti – el şöhrətidir” deyiminn yaranmasına səbəb olmuşdur.

Doğrudan da Azərbaycanda olmuş xarici diplomat və səyyahlar, sənət adamları və alimlərinin qeydlərində ölkənin Təbriz, Şamaxı, Şəki, Naxçıvan və Gəncə şəhərlərində gözoxşayan müxtəlif parçaların toxunduğu barədə məlumat almaq mümkündür. Azərbaycanda toxunan ipək, məxmər, tirmə, qanovuz, mahud, cecim, tafta, xara və b. parçaların həm saya, həm də ornamentli və süjetli növləri yüksək keyfiyyətinə və bədii-estetik dəyərinə görə dünya bazarında ən çox tələb olunan mallardan sayılırdı. Vaxtilə həmin parçaların bir çox bədii-sənaye sərgilərində mükafatlara layiq görülməsi, bu gün isə onların məşhur dünya muzeylərini və nüfuzlu şəxsi kolleksiyaları bəzəməsi Azərbaycanda toxunan parçaların yüksək dəyərə malik olduğunu təsdiqləyir.

Məşhur fransız sənətşünası Q.Mijon “Müsəlman incəsənəti” kitabında bu parçaların gözəlliyinə məftun olduğunu etiraf edərək oradakı bəzəkləri “Onlar, elə bil, “Min bir gecə” nağıllarına çəkilmiş illüstrasiyalardır” kimi qiymətləndirmişdir.

Bakıda Şirvanşahlar sarayında aparılmış qazıntı zamanı aşkara çıxarılmış başqa bir parça da bədii tutumunun özünəməxsusluğuna görə göz oxşayır. Hazırda Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində qorunan bu parçanın dekoru “sinəsi” gül – çiçəkli ucsuz – bucaqsız səhranı xatırladır. Onun qızılı yerliyində simmetrik olaraq rəngarəng qərənfil gülü kolları təsvir olunmuşdur. Miniatür rəngkarlığı ənənələrindən uğurla istifadənin nəticəsində parça dekorunun cəlbedici canlılığı əldə olunmuşdur.

Əlavə edək ki, hazırda bu parçanın oxşar hissələrinə başqa muzeylərdə də rast gəlmək mümkündür. Bu barədə R.Əfəndinin kitabında oxuyuruq: “Onun böyük bir hissəsi hələ 1600-cü ildə İran şahı tərəfindən Venetsiya respublikasına hədiyyə göndərilmişdi. Bir müddət keçdikdən sonra həmin parça Venetsiya tacirləri vasitəsi ilə Moskvaya gətirilmiş və rus çarına bağışlanmışdı (hazırda bu parça Moskvada, Kremlin Silah palatasında saxlanmaqdadır).”

Həmin parçanın başqa bir hissəsinə, rus çarı Aleksey Alekseyeviç Romanovun müharibə vaxtı özünü qoruduğu dəmir döşlüyün içəri hissəsində rast gəlirik. Silah palatasının arxivində saxlanılan yazılı mənbələrdə bu parça haqqında maraqlı qeydlər vardır. Məsələn, həmin qeydlərin birində bu sözlərə rast gəlirik: ”1666-cı il mart-n 5-də Aleksey Alekseyeviçin dəmir döşlüyü üçün bir girvənkə

Şamaxı ipəyi buraxılmışdır”. Bu yazılı məxəz həmin parçanın nəinki Azərbaycana aid olduğunu, hətta Şamaxıda toxunduğunu bir daha təsdiq edir.”

Yeri gəlmişkən deyək ki, Kremldəki Silah palatasında qorunan daha bir -neçə parçanın bilavasitə Rusiya hökmdarları ilə bağlı olması, ilk növbədə həmin toxucuuq nümunələrinə verilən dəyərin yüksəkliyindən xəbər verir. Həmin parçalardan biri zamanında rus çarı Boris Qodunovun taxtının örtüyü olmuşdur. Digəri isə Mixail Fyodoroviç Romanovun baş geyiminin içərisini bəzəmişdir. Şahzadə İvan İvanoviçin xəzinəsindən götürülmüş bu parçadan üst geyiminin tikilişində istifadə olunmuşdu. Əlavə edək ki, özündə gəncin əjdaha ilə mübarizəsini əks etdirən parça və onun dekoru 1910-cu ildə Münhendə təşkil olunmuş “Müsəlman incəsənəti” sərgisində hamı tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdi.

Xatırladaq ki, o zaman Azərbaycan parçaları Rusiyada xüsusilə məşhur idi. Məşhur rus alimi B.Denike “Şərq sənəti” adlı kitabında yazır ki, qızılbaş məxməri və zərbaf malları bu dövrdə Rusiya şəhərlərində alıcılar arasında çox geniş yayılmışdı. Rusların Azərbaycan parçaları ilə ilk tanışlığına biz hələ IX – XII yüzilliklərin yazılı məxəzlərində rast gəlirik. Şamaxı və Təbrizə mal almağa gəlmiş rus tacirləri hələ o vaxt bu parçaların gözəlliyinə heyran qalmışdılar. Əvvəllər Azərbaycan parçaları Rusiyaya təsadüfən gətirildiyi halda, sonralar bu, kütləvi şəkil alır. Moskvada Kremlin Silah palatasının arxivində Azərbaycandan alınan parçalar haqqında çox maraqlı yazılı mənbələr vardır. Həmin mənbələrdə 1663-cü ildə Rusiyada ilk dəfə geniş miqyasda Demidov başda olmaqla Şamaxıya və Təbrizə 176-179 manatlıq parça almağa göndərilən ekspedisiyadan habelə, 1667-ci ildə Şamaxı ipəyindən rus çarı Aleksey Alekseyeviç Romanov üçün paltar tikilməsindən və sairədən bəhs edilir.

Azərbaycan ipəyi o zaman Rusiyada o qədər məşhur idi ki, bu hətta qədim rus xalq mahnılarının birində yer almış və oğlan sevgilisinin ürəyini fəth etmək üçün “Sənə Şamaxı ipəyindən köynək tikdirərəm” sözlərindən istifadə etmişdi…

XİX əsrdə ərsəyə gətirilmiş müxtəlif toxuculuq nümunələrində-qələmkarlıq nümunələrində də miniatür rəngkarlığının estetikasından istifadəyə rast gəlirik. Bu mənada Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin kolleksiyasındakı qələmkarlıq nümunəsinin adını çəkmək olar. Təbrizdə hazırlanan və divarı bəzəmək üçün nəzərdə tutulan bu bəzək nümunəsi maraqlı kompozisiyaya malikdir. Şaquli kompozisiya öz – özlüyündə üç hissəyə bölünmüşdür. Atın belində görüntüyə gətirilmiş başı haləli qadının və onu müşaiyət edənlərin müdrik qocanın görüşünə gəlməsi baş verənlərin əhəmiyyətindən xəbər verir. Ürəkaçan mənzərə fonunda- bəyaz yerlikdə təqdim olunan süjetlər rəng yığcamlığı, ifadəli və dinamikliyi ilə cəlbedicidirlər.

Milli Azərbaycan İncəsənəti Muzeyinin kolleksiyasına məxsus olan digər bir qələmkarlıq nümunəsi isə onun yaradıcısının təxəyyül genişliyini əks etdirir. Belə ki, bu canamazda miniatür rəngkarlığının tətbiq olunduğu digər sahələrdə rast

gəldiyimiz flora elementlərinin daha dekorativ, estetik tutumuna görə heyrətamiz sayıla biləcək bədii ifadəsi ilə qarşılaşırıq…

Xalqımızın estetik duyumu və zövqü ilə yanaşı, onun yaradıcı təxəyyülünü sonsuzluğunu nümayiş etdirən tikmələr də məişətimizlə bağlı olduğundan onun da tarixi qədimdir. Onun ən qədim nümunələri bu günümüzə gəlib çatmasa da, tətbiq olunduğu sahələrin genişliyi bizə tikmələrin kifayət qədər müxtəlif olduğunu söyləməyə əsas verir. Məişətimizdə pərdə, örtük, süfrə, balınc, mütəkkə, qadın başmaqları, möhür, “Quran” qabı, canamaz, yelpik, namazlıq, tənbəki kisəsi və digər maddi-mədəniyyət nümunələrimizin müxtəlif tikmə texnikalarında bəzədilməsi də dediklərimizi təsdiqləyir.

Adı Azərbaycan tarixinə həm də “Xan qızı” kimi həkk olmuş şairə Xurşudbanu Natəvanın rəssamlıqla yanaşı, həm də dekorativ-tətbiqi sənətlə məşğul olması onun toxuduğu neçə-neçə tikmənin bizim üçün zəngin estetik qaynağa çevrilməsni şərtləndirmişdir. Həmin tikmələr Milli Azərbaycan Tarixi və Milli Azərbaycan İncəsənəti Muzeyində saxlanılır. Əlavə edək ki, muncuqlarla bəzədilmiş belə nəfis tikmələrdən birini Natəvanın həyat yoldaşı X.Usmiyev 1858-ci ildə Bakıya gəlmiş məşhur fransız yazıçısı Aleksandr Düma ilə görüşündən sonra, qonağa ona bağışlanan silaha cavab olaraq ərməğan edib. Deyilənə görə azərbaycanlı şairənin həmin əl işi bu gün də Dümanın Fransadakı ev muzeyində saxlanılır.

Azərbaycan tikmələrinin yerli bədii saxlanclarla yanaşı xarici ölkə muzeylərində, o cümlədən Budapeşt Dekorativ Sənətlər Muzeyində saxlanan mürəkkəb kompozisiyalı “Məclis” (XVI əsr), Londonun Viktoriya və Albert Muzeyində qorunan və XVII əsrə aid edilən süjetli tikmələrdə ecazkar bədii həlli – miniatür rəngkarlığı prinsiplərindən uğurlu istifadəni görmək mümkündür.

Qaradağda (Cənubi Azərbaycan) toxunan bir – neçə tikmədə (XVII əsr) isə insan fiqurlarının və heyvanların təqdimatında qədim miniatür estetikasının ovsunlayıcı təsiri hiss olunmaqdadır. Həmin əsrdə Təbrizdə toxunan digər bir tkmənin bədii həllində də miniatürə xas dekorativlik və rəng şuxluğu duyulmaqdadır.

Tikmənin bütün dövrlərdə ərsəyə gətirilməkdə davam etdirilən tələlduz növünün bizim dövrə gözəl nümunələri gəlib camışdır. Respublikamızın baş sənət saxlancında qorunan yəhər üstüdə tikməyə xas ola biləcək yüksək icra mədəniyyətinin fərqli və özünəməxsus ifadəsini görürük. XIX əsrin sonlarında Təbrizdə mahud üzərində təkəlduz texnikası ilə ərsəyə gətirilmiş yəhər üstünün kompozisiyası mürəkkəbliyi ilə seçilir. Belə ki, tikmə nümunəsinin zolaqlarda ifadə olunmuş naxış örtüyünü insan, günəş, heyvan, gül – çiçək təsvirləri təşkil edir. Qara mahudla təzad təşkil edən və bunun sayəsində qabarıqlığı vurğulanan təsvirlərin tikmədə yaratdığı cəlbedicilik yaddaqalandır.

Milli Azərbaycan İncəsənəti Muzeyinin zəngin saxlancında qorunan digər yəhər üstü də bədii tutumunun zənginliyinə görə diqqət çəkir. Kvadrat formatlı dekorun naxış örtüyündə yer almış çoxsaylı heyvan təsvirlərinin nəbati elementlərlə qovşağından yaradılmış bədii görüntünün heyranediciliyi adi gözlə belə görünəndir. Ölçü etibarilə daha enli olan zolağın daxilində vəhşi məxluqatlarla

ev heyvanlarının mübarizəsini əks etdirən süjetin özünəməxsus yerləşdirilməsinin yəhər üstünün dinamikliyini şərtləndirməsi birmənalıdır.

Həmin muzeyin kolleksiyasını bəzəyən daha bir tikmədə də miniatür rəngkarlığı estetikasından istifadəni müşahidə etmək mümkündür. Sənətkarlar diyarı Şəkidə ərsəyə gətirilmiş bu təkəlduz nümunəsinin quş, gül – çiçək və müxtəlif naxışlardan tərtib olunmuş dekorunda müşahidə etdiyimiz bədii stilizə və ümumiləşdirmələr heç şübhəsiz, miniatür kimi əhatəli estetik dəyərdən faydalanmanın, onun ifadə potensialının nəhayətsizliyinin nümayişidir.

Təkəlduzun sovet dönəmində də gözəl nümunələri yaradılmışdır. Bu mənada Abuzər Lətifov, Rza Tağızadə, Möhtərəm Hüseynzadə və b. ərsəyə gətirdikləri ornamental tikmələrin adını çəkmək olar.

Bütün bunlarla yanaşı, demək lazımdır ki, zamanın axarında, xüsusilə də ölkəmizin sovetləşməsindən sonra Azərbaycanda bir çox toxuculuq müəssisələri qalmaqda davam etsə də, əvvəlki milli ruhlu bədii parça və tikmələrin inkişafı zəifləmişdir. Başqa sözlə desək, bu sahələrin mövcudluğu ayrı-ayrı sənətkarların fərdi səylərinin hesabına qalmaqda davam etmişdir. Bütün bunlar çox tez bir zamanda – qocaman sənəkarların dünyasını dəyişməsindən və onlara kifayət qədər davamçı tapılmaması üzündən həmin sahələrin “Qırmız kitaba” düşməsinə gətirib çıxarmışdır. Odur ki, zamanında yaradılan və ölkəmizdə qalan parça və tikmə məmulatlarının qorunmasına diqqət birəbeş artmışdır. Hökumətimizin bu sahəyə diqqət və qayğısından sonra yaradılan Muzey Əşyalarının Elmi-Bərpa Mərkəzi (direktoru Zərifə Məlikova) hələ ötən əsrin ikinci yarısından başlayaraq muzeylərimizdə toplanan və bərpaya ehtiyacı olan tikmə və parçalara “ikinci həyat” verməyə başlamışdır. Bu günə kimi mərkəzimizdə çoxsaylı tikmə və parçalar mütəxəssislər tərəfindən elmi əsaslarla bərpa olunaraq nüfuzlu muzeylərimizin ekspozisiyalarına qaytarılmışdır. Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinə və Azərbaycan Milli Xalça Muzeyinə, C.Məmmədquluzadə və Ü.Hacıbəylinin mənzil muzeylərinə, bölgələrdəki tarix-diyarşünaslıq muzeylərinə məxsus parça və tikmələrin, eləcə də Cocuq Mərcanlı (Cəbrayıl) ünvanlı eksponatların bərpası məhz mərkəzimizin əməkdaşlarının səyi nəticəsində baş tutmuşdur. Həmin əşyaların vaxtaşırı təşkil olunan sərgilərdə nümayişi isə ictimaiyyətin görülən işlərə və bərpaçı əməyinə rəğbətini artırmışdır.

Bəstixanım Əliyeva

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar mədəniyyət işçisi,

Bərpaçı-rəssam

May 05, 2020

Geri