Sirri açılmış eksponatlar

Bərpaçılıq sənəti mədəni sərvətlərin gələcək nəsillər üçün qorunmasına yönəlmiş  müqəddəs peşələrdən biri, bəlkə də birincisidir. Bu müqəddəs peşənin nümayəndələri vaxtilə xalq ustaları, dahi sənətkarlar tərəfindən yaradılmış, daha sonra zamanın və s. təsiri ilə zədələnmiş, dağılmağa başlamış və hətta dağılmış mədəniyyət  abidələrinin bir növ təbibin xəstəni sağaltmaq səylərinə bərabər fədakarlıqla, əsərin üzərində zərrə-zərrə, cərrah dəqiqliyi ilə işləyərək yenidən həyata qaytarılmasına nail olurlar. Ensiklopedik biliyə maliklilik, intuisiya, səbirlilik, dözümlülük, məsuliyyətlilik kimi keyfiyyətlər peşəkar bərpaçıya dahi sənət əsərlərinin ömrünü uzatmağa  imkan verir.
Çətin ki,  tamaşaçılar  muzey zallarını gəzib incəsənət nümunələrini seyr edərkən əksər eksponatların  muzeyə hansı vəziyyətdə daxil olduğunu fikirləşsin. Belə fikirlərin  tamaşaçını narahat etməməsini təmin edən böyük peşəkarlar-bərpaçılar vardır.
Lakin  bu incəsənət əsərlərinin hansı sirlərinin olması, hansı məlumatı daşıması hamını maraqlandırır.  Bu sirlər isə çox vaxt  məhz bərpa zamanı  açılır.
Bərpaçılıq sənətinin tarixi orta əsrlərə gedib çıxır. Peşəkar bərpa məktəblərinin əsası isə XVII-XVIII əsrlərdə qoyulmuşdur.  Azərbaycanda bu sənətin tarixi bir o qədər də çox deyil. Ötən əsrin 50-ci illərində əsası qoyulan bərpaçılıq məktəbinin davamı olan  Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəzi yaşının bir o qədər də çox olmamağına baxmayaraq  yarandığı vaxtdan  bu günədək bir çox nailiyyətlərə imza atmışdır.
Təkcə 2009 və 2011-ci illərdə Milli  Azərbaycan Tarixi Muzeyinin toplularında qorunan misilsiz mədəniyyət abidələrinin bərpası üçün elan etdiyi tenderdəki qələbəni və bu qələbənin nəticəsi kimi də həyata qaytarılan  1500-ə yaxın  eksponatın yüksək səviyyədə bərpasını qeyd etmək kifayətdir. Əslində özündə tarixin keşməkeşlərini,  bir çox sirləri gizlədən istənilən mədəniyyət abidəsinin  müvəffəqiyyətlə bərpası, sirrinin açılmasının özü  böyük bir uğurdur.  Mərkəzinsə belə uğurları sonsuzdur.
Belə ki, 90-cı illərdə fransız rəssamı, məşhur barbizonçu Jül  Düprenin, rus impressionizminin  banilərindən  sayılan  Konstantin Korovinin,  polşalı rəssam Yan Stıkanın, holland natürmort ustası  Piter Klasın  tablolarının sirri açılmış,  şamaxılı sənətkar  Məhəmmədkərimin (XVII əsr) özündə qədim miniatür  və Avropa rəngkarlığını  birləşdirən əsərlərinin tarixçəsi   aşkarlanmışdır.
Ümumiyyətlə  bərpa və konservasiya  üçün  Mərkəzə daxil olan hər bir eksponat  haqqında    ilk əvvəl geniş elmi araşdırılma aparılır, məlumatlar toplanılır. Bu məlumatlara əşyanın atribusiyası, istifadə məqsədi və s. daxildir. Lakin  bəzən bu məlumatlar ya yarımçıq olur, ya təhrif olunmuş olur, ya da dəqiqləşdirməyə ehtiyacı olur. Bu məqsədlə Mərkəzdə eksponatın bərpası ilə paralel laborator analizi, elmi tədqiqi də aparılır.
2003-cü ildə Quba tarix-diyarşünaslıq muzeyindən  Mərkəzə  islamın çağırışçıları sayılan dərvişlərin əsas atributu olan kəşkül daxil olmuşdu.  İlkin baxış  zamanı  qəlpələr şəklində olan  kəşkülün mexaniki zədədən sındığı müəyyənləşdi. Bərpaya başlamazdan əvvəl kəşkülün hazırlandığı materialın qırmızı gil olduğu, daha sonra üzərinin ağ rəngli anqobla, naxışlandıqdan sonra isə qalın şirlə örtüldüyü aydınlaşdırıldı. Kəşkülün üzərindəki   yazıların  Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu ilə  birgə aparılan tədqiqi isə bu yazıların orta əsrlərə xas olan fars yazıları olduğunu və kəşkülün  güman edildiyi kimi  XVIII əsrə deyil, daha erkən dövrə -XIV-XV əsrlərə aid olduğunu müəyyənləşdirdi.
2011-ci ildə  Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyindən daxil qurama texnikalı tikmə isə özündə daha maraqlı məlumatlar saxlayırdı. Bu tikmənin bərpası zamanı onun demontaj edilmiş  bir hissəsində ipək parçanın üzərində həm əski əlifba, həm də köhnə kiril əlifbası ilə olan yazılar aşkarlandı. Bu yazılar 12 yanvar 1908-ci ildə “Nicat”  maarif cəmiyyəti tərəfindən həvəskar aktyorların  Hüseyn Ərəblinskinin rejissorluğu və müəllifin nəzarəti    ilə müsəlman səhnəsində ilk dəfə olaraq  Üzeyir Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operasının ilk tamaşasının proqram-afişasını əks etdirirdi. Afişanın üzərində  ilk tamaşada  rolları ifa edən aktyorların adı, rejissorun adı və s. ilə yanaşı  14 yanvarda  oynanılacaq növbəti tamaşanın   anonsunu əks etdirən yazılar da var idi. Təəssüflər olsun ki, növbəti dəfə  hansı tamaşanın olacağına dair yazılar itmişdi və  bu  yeni araşdırmalara meydan açırdı. Tədqiqatlar  yazılarda anonsu keçən  növbəti tamaşanın türk ədibi Şəmsəddin Saminin “Gavə” əsərinə (şair və publisist Səməd Mənsurun  tərcüməsi və iştirakı ilə)  hazırlandığını müəyyənləşdirdi.
Azərbaycanın ilk operasının yaranma  tarixinin daha bir sübutu  olan bu  unikal abidə həm də tikmənin özü haqqında,  onun da təxminən XX əsrin əvvəllərinə aid olduğunu müəyyənləşdirməyə imkan verir.   İlk operanın birinci tamaşasının  müjdəçisi olan bu ipək parça – proqram-afişa güman ki,  hələ relikviyaya çevrilməmişdən əvvəl, bəlkə təsadüfən bəlkə də qəsdən bu tikməyə əlavə edilmişdir. Bu həm də  əşyanın zəngin, ziyalı ailəsinə məxsusluğu ehtimalını   doğurur.  Çünki   XX əsrin əvvəllərində teatra  getmək imkanı daha çox  zənginlərə və ziyalılara xas idi və ipək parça üzərində belə proqram afişalara daha çox onların evində rast gəlinirdi. Quramada istifadə olunan zərxara, ipək, atlas  və s.  kimi  digər qiymətli parçalardan hissələr  də  bu fikri əsaslandırmağa  imkan verir.
2012-ci ildə milli təsviri incəsənətdə realist dəzgah boyakarlığının yaradılmasına misilsiz töhfələr vermiş, portret və mənzərə janrının formalaşmasında böyük rol oynamış Azərbaycan rəssamlıq məktəbinin görkəmli nümayəndəsi Bəhruz Kəngərlinin 120 illik yubileyinin qeyd olunması  haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin  imzaladığı sərəncamla əlaqədar Naxçıvan MR-də rəssamın muzeyində     toplanmış rəsm əsərlərinə baxış keçirilməsi, bərpaya ehtiyacı olan əsərlərin müəyyənləşdirilməsi və bərpası məqsədilə Naxçıvan MR-in Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən Mərkəzə müraciət daxil olmuşdur. Ölkəmizdə  teatr rəssamlığının banilərindən olan Bəhruz Kəngərlinin xalqımızın tarixi keçmişini və dövrün ictimai-siyasi hadisələrini dolğun əks etdirən zəngin irsinin bərpası  kimi şərəfli vəzifəni  layiqincə yerinə yetirmək üçün Mərkəzin əməkdaşları Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə Naxçıvan MR-ə  ezam olundular.  Burada rəssamın bir çox əsərlərinə baxış keçirildi, “Gənc oğlanın portreti”, “İmamzadə”,  “Naxçıvan toyu”, “Avtoportret”, “Naxçıvan gözəli”,    “Naxçıvanda sərdabə”  kimi  rəsm əsərləri yerindəcə bərpa olundu,  “Minarəsi dağılmış məscid”, “Nuhun qəbri”, “Ov itləri”  əsərləri isə əsaslı bərpa üçün Mərkəzə gətirildi.
“Gənc oğlanın portreti” adlı rəsm əsəri bərpa olunarkən demontaj zamanı arxa hissəsindən rəssamın  bu günə  kimi məlum olmayan  daha bir rəsm əsəri aşkar olundu. Bu, karton üzərinə  sulu boyalarla çəkilmiş oğlan  uşağının rəsmi idi və onun bərpa  olunaraq muzeyə qaytarılması təkcə Bəhruz Kəngərli muzeyi üçün deyil, Azərbaycan  təsviri sənət tarixi üçün də böyük bir töhfədir.
Bu gün  respublikanın  əksər muzeylərində özündə belə  dəyərləri, tarixin bilinməyən  sirlərini  saxlayan  çoxlu sayda incəsənət nümunələri, mədəni sərvətlər vardır və  bu dəyərlərin aşkar edilməsi, araşdırılması,  sirlərinin açılması təkcə sənətşünasların, alimlərin deyil, bərpaçıların da şərəfli vəzifəsidir.  Çünki  vaxtilə müəllif qələmindən, sənətkar əlindən çıxmış bu sərvətlərin yenidən yaranmaq ehtimalı yoxdur,  dünənimiz,  bugünümüz  və sabahımız üçünsə onları qorumaq, saxlamaq hər birimizin müqəddəs borcudur.

MSXƏEBM-nin direktoru,
əməkdar mədəniyyət işçisi,
sənətşünas
Zərifə Məlikova

May 03, 2016

Geri